‘Greep Oekraïne per ongeluk steeds naar de verkeerde raket met clustermunitie? Ik betwijfel dat’

Clustermunitie, vijftien jaar geleden wereldwijd verbannen, is opeens weer het woord van de dag. Donderdagochtend presenteerde mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch (HRW) een opmerkelijk rapport over het gebruik hiervan door Oekraïne, met zeker acht Oekraïense burgerdoden en vijftien gewonden tot gevolg. En elk moment kan de Amerikaanse president Joe Biden besluiten tot levering van nieuwe clustermunitie aan Oekraïne, dat hier in februari officieel om vroeg.

Human Rights Watch bezocht de Oost-Oekraïense stad Izjoem vlak na de bezetting door Russische troepen – tussen april en september vorig jaar – eigenlijk om Russische oorlogsmisdaden te onderzoeken. Rusland heeft ook honderden keren clustermunitie gebruikt in Oekraïne, met honderden doden tot gevolg, documenteerde HRW eerder. Maar Oekraïne dus ook, ontdekte de organisatie ter plaatse. De Verenigde Naties rapporteerden hier enkele maanden geleden ook al over. En The New York Times schreef in april vorig jaar al dat Oekraïense strijdkrachten begin maart ook clustermunitie hadden ingezet in het nabijgelegen dorpje Hoesarivka.

In Izjoem zat de Oekraïense Daria op 9 mei 2022 avonds met haar vriendin Sasja op een bankje voor haar appartementencomplex, op nog geen honderd meter van een gebouw waar Russische troepen hun intrek hadden genomen. Toen Daria een inkomende raket zag, vluchtte ze naar binnen, naar de kelder. Minuten later hoorde ze explosies en geschreeuw. Sasja had een bomscherf in haar hoofd en stierf. Zeker twee buren bleken ook gedood bij de aanval met clustermunitie, stelde HRW later vast. Vier andere buren, onder wie twee kinderen, raakten gewond.

Lees ook deze rapportage: ‘Na dit alles kan ik niet meer in Izjoem blijven leven’

Clustermunitie wordt afgeschoten met een raket en opent in de lucht als een paraplu om over een gebied zo groot als een fors huizenblok tientallen tot honderden of zelfs duizenden minibommetjes te verspreiden. Omdat die niet allemaal exploderen bij contact met de grond blijven er blindgangers liggen, om jaren later bij aanraking alsnog te ontploffen, als een soort mijnen. In Laos, Cambodja en Vietnam hebben ze er meer dan vijftig jaar later nog last van.

HRW rapporteerde in januari al dat Oekraïne ook duizenden zogenoemde antipersoonsmijnen, of vlindermijnen, heeft ingezet in Izjoem, hetgeen in strijd is met het verdrag tegen landmijnen dat Oekraïne in 2005 heeft geratificeerd. In Izjoem werden de clusterbommen en de vlindermijnen door dezelfde Uragan-raketten afgevuurd. Het verschil is dat de clustermunitie zou moeten ontploffen bij aanraking met de grond, en de vlindermijnen bij aanraking met een personen (vaak met verlies van onderbenen). Vlindermijnen zijn van felgekleurd plastic en worden ook snel aangeraakt door kinderen.

Net als mijnen maken clusterbommen geen onderscheid tussen militairen en burgers, en daarom tekenden 123 landen sinds 2008 ook een verdrag om clustermunitie te verbannen. Oekraïne en Rusland tekenden niet en beschikken allebei nog over een voorraad clustermunitie uit de Sovjettijd. Volgens het Amerikaanse Pentagon zou clustermunitie Oekraïne nu goed kunnen helpen bij zijn trage tegenoffensief, „vooral tegen ingegraven Russische posities”.

De VS hebben sinds de invasie in Irak, twintig jaar geleden, zelf geen clustermunitie meer gebruikt, maar tekenden het verdrag ook niet. Amerika kent wel een verbod op de export van munitie waarvan meer dan een procent niet subiet ontploft, zoals bij clustermunitie het geval is. Alleen de Amerikaanse president kan op dit verbod een uitzondering maken. Nu staat hij op het punt dit te doen, hoort Mary Wareham van HRW van haar contacten in Washington, zo vertelt ze in een videogesprek vanuit de Nieuw-Zeelandse hoofdstad Wellington.

Is dat de reden dat jullie nu pas onderzoek van ruim een half jaar geleden publiceren? In de hoop Biden te stoppen?

„Ja en nee. Ik vrees dat het besluit te groot is en te ver gevorderd om nu nog tegen te houden. Maar misschien kunnen we het vertragen, of ten minste begeleiden met verhalen van burgerslachtoffers. Een andere reden voor de vertraging is dat we Oekraïne tijd wilden geven om te reageren.”

Volgens jullie rapport heeft Kyiv de inzet van clustermunitie ontkend.

„Ja, dat is nogal verwarrend, omdat er behalve de ooggetuigen ook de fysieke overblijfselen zijn. Aan de raketresten kunnen we zien uit welke richting ze kwamen. En ze kwamen uit de richting van Oekraïense posities en waren gericht op plekken in de stad waar Russische troepen waren gelegerd.”

Is dat hard bewijs?

„Ja. We zouden dit rapport niet publiceren als we niet zeker waren van onze zaak.”

Hoe nu verder?

„Wel, landen die het verdrag hebben ondertekend zijn verplicht elk gebruik van clustermunitie te veroordelen. Dus we kijken nu nadrukkelijk naar de vijfentwintig NAVO-landen die nauw samenwerken met Oekraïne en het verdrag wel hebben ondertekend, zoals Nederland en Duitsland. In Duitsland klinkt wel kritiek. Maar we zien een soort terughoudendheid van landen om zich over Oekraïense schendingen van internationaal recht uit te spreken. En dat is echt heel gevaarlijk, want je kunt niet het ene gebruik van clustermunitie veroordelen en het andere niet.”

In januari publiceerde HRW een rapport over de Oekraïense inzet van vlindermijnen in dezelfde periode in Izjoem. Die aantijging wordt sindsdien door Kyiv onderzocht.

„Ja, dat hebben we eerder gepubliceerd omdat Oekraïne dat verdrag heeft ondertekend. Eigenlijk schendt het dat verdrag driedubbel, omdat het er ook niet in is geslaagd zijn miljoenenvoorraad vlindermijnen te vernietigen en ook nog niet de mijnen van oudere conflicten heeft opgeruimd.”

Hebben jullie het gevoel dat westerse bondgenoten ook hier een oogje toeknijpen?

„Misschien wel, ja. Vorige maand was er een vergadering van het landmijnenverdrag en slechts vier landen namen het woord. Nederland was er één van, naast België, Canada en het Verenigd Koninkrijk. Maar dat zouden er veel meer moeten zijn, 164 landen hebben dat verdrag ondertekend. Veel landen vertelden ons dat ze deze gevoelige kwestie liever achter de schermen aankaarten.”

Wat vonden de Oekraïense burgers die jullie spraken eigenlijk van de aanvallen van hun eigen leger?

„Ze hadden vooral veel vragen, vooral de mensen die verwondingen hebben opgelopen. Veel slachtoffers zijn door de Russische bezetter naar Rusland gebracht voor behandeling. Het is onduidelijk of ze allemaal zijn teruggekeerd, daarom zijn er vermoedelijk meer slachtoffers. Maar degenen met wie wij hebben gesproken zeggen dat ze professioneel en met empathie zijn behandeld.”

Is het moeilijk voor HRW om dit verhaal te vertellen en Oekraïne te bekritiseren? Uw collega’s van Amnesty International kregen een hoop kritiek na een onvoldoende onderbouwde aantijging jegens Oekraïne.

„Ja. Zeker. Ik bedoel… als je het wilt hebben over redenen waarom dit rapport werd uitgesteld…”

Wareham rolt met haar ogen.

Oekraïne handelt uit zelfverdediging en Rusland gedraagt zich op het slagveld veel misdadiger.

„Ja, dat hoor ik allemaal. En het is ook een vreselijke situatie. Maar er zijn grenzen in oorlog. Lijnen die niet mogen worden overschreden.”

Denkt u dat vlindermijnen en clustermunitie zijn ingezet met toestemming van de top in Kyiv?

„Dat hebben we niet kunnen onderzoeken. We weten ook niet of dit buiten Izjoem is gebruikt. Of dat het een vergissing was. Soms zijn raketten niet goed gestickerd. Grepen ze misschien keer op keer naar de verkeerde? Ik trek dat scenario in twijfel, maar als dit een gigantische fout was, willen we dat graag horen. Het zou ook goed zijn om een verontschuldiging te horen. En te begrijpen wat er precies is gebeurd op de lijn tussen Izjoem en Kyiv. Wat clustermunitie betreft ziet de top in Kyiv wel echt militair nut, anders hadden ze de VS niet om bevoorrading gevraagd.”

Verwacht u dat dit een thema wordt op de NAVO-top in Vilnius, volgende week?

„Ik weet het niet. NAVO-chef Jens Stoltenberg heeft als premier in Noorwegen clustermunitie verboden, en ik heb hem gezien met piepjonge slachtoffers in Afghanistan en Laos. Hij begrijpt het probleem. Maar ik denk dat de VS dit deze week willen afhandelen zodat het op de top een gedane zaak is. Natuurlijk zullen NAVO-landen er een paar intense gesprekken over voeren, maar dat gebeurt achter gesloten deuren. Er is geen transparantie. Het maatschappelijke middenveld mag niet meepraten.”